Одамон дар тӯли ҳазорсолаҳо ба намуди транс гипнозӣ дохил мешуданд. Дар бисер фарҳангҳо ва динҳо ин як шакли мулоҳиза ҳисобида мешуд. Ҷодугарони Форс ва Йогаи Ҳиндустон ҳазорсолаҳо бо мақсадҳои динӣ гипнозро амалӣ мекарданд ва бо ҳар як ҳаракати ангушти худ худро ба транси экстазӣ меандохтанд. нигоҳи наздикро ба нӯги бинии худ нигоҳ доред; аен аст, ки барои ба вуҷуд овардани падидаи месмеризм ба таъсири экзотерикӣ лозим нест. Ҳадафи асосии ҳамаи ин равандҳо ташаккул додани одати абстраксия е тамаркуз мебошад, ки дар он мавзӯъ пурра ба як идея е занҷири ғояҳо ғарқ мешавад, дар ҳоле ки ӯ аз ягон объект, ҳадаф е амали дигар бехабар е бепарво аст. Аввалин сабти тасвири ҳолати гипнозиро дар осори Авиценна, табиби форс, ки дар бораи "транс" дар соли 1027 навиштааст, пайдо кардан мумкин аст. Гипнози муосир дар охири асри 18 ба вуҷуд омадааст ва ба шарофати Франс Месмер, табиби олмонӣ, ки ҳамчун падари "гипнози муосир"маъруф шудааст, маъмул гаштааст. Дар он вақт гипноз ҳамчун "месмеризм" маъруф буд, ки Ба Номи Месмер номгузорӣ шуда буд. Вай чунин мешуморид, ки гипноз як навъ қувваи мистикӣ аст, ки аз гипнозер ба одами гипнозӣ мегузарад, аммо назарияи ӯ аз ҷониби мунаққидон рад карда шуд, ки мегӯянд, ки дар гипноз унсури ҷодугарӣ вуҷуд надорад.
Назарияҳои гуногун мавҷуданд, ки гипноз ва падидаҳои ба он алоқамандро шарҳ медиҳанд. Назарияҳои ҳолати тағйирефта гипнозро ҳамчун ҳолати тағйирефтаи шуур е транс, ки бо сатҳи ҳушерӣ, ки аз ҳолати муқаррарии шуур фарқ мекунад, тавсиф мекунанд. Баръакс, назарияҳои ғайридавлатӣ гипнозро ба таври гуногун ҳамчун таъсири плацебо, аз нав муайян кардани ҳамкорӣ бо терапевт е шакли иҷрои тасвирии нақшҳо меҳисобанд.
Усулҳои гипнозии табобати синдроми асабонии рӯда ва менопауза бо далелҳои воқеӣ тасдиқ карда мешаванд. Истифодаи гипноз барои табобати мушкилоти дигар натиҷаҳои омехта ба монанди тарки тамокукашӣ ба бор овард. Истифодаи гипноз ҳамчун як шакли терапия барои барқарорсозӣ ва ҳамгироии осеби барвақтӣ дар ҷараени илмӣ баҳсбарангез аст. Тадқиқотҳо нишон медиҳанд, ки гипнози инсон метавонад ба ташаккули хотираҳои бардурӯғ мусоидат кунад ва гипноз ба одамон кӯмак намекунад, ки воқеаҳоро дақиқтар ба ед оранд.
Гипноз ҳолати хоси ба хоб наздик будани инсон ва ҳайвоноти сутунмуҳраҳои олӣ мебошад, ки дар асоси он падидаҳои боздоштани қисмҳои олии мағзи сар ҷойгиранд. То солҳои 60-уми асри 19 тасаввурот дар бораи гипноз ба фарзияҳои спиритуалистии "флюидҳои" махсус е мавҷҳои магнитӣ, ҷараенҳои махсус, ки гӯе аз ҷониби гипнотизер паҳн карда мешуданд, асос ефтааст. Тасаввуроти мистикӣ дар бораи гипноз бо корҳои олимони рус (В. М.Бехтерев, О. О. Мочутковский, А. А. Токарский ва ғайра) ва фаронсавӣ (Н. Бернгейм ва Ж. Шарко) вайрон карда шуд. Бо номҳои ин олимон оғози таҳияи илмии мушкилоти ҳолатҳои гипнозӣ алоқаманд аст. Онҳо аҳамияти терапевтии гипнозро муайян карданд ва инчунин нақши махсуси пешниҳодкуниро ҳамчун усули истифодаи омили психологӣ барои мақсадҳои табобатӣ муайян карданд. Аммо дар падидаҳои гипноз ҳанӯз бисер чизҳои номаълум боқӣ мондаанд. Аз ҷумла, гипноз ва пешниҳод хато омехта карда шуданд. Тарафдорони равияи психологӣ ҳоло ҳам мавқеи кӯҳна ва нодурусти Бернгеймро идома медиҳанд, ки "гипноз вуҷуд надорад, танҳо пешниҳод вуҷуд дорад, пешниҳод худ пешниҳод аст". Дар ҳамин ҳол, ҳодисаҳои гипноз ва пешниҳод гуногунанд: агар ҳолати гипноз ба инсон ва ҳайвонот хос бошад, пас ҳассосият ба пешниҳоди шифоҳӣ танҳо хусусияти фаъолияти олии асаби инсон аст. Ҷониби физиологии пешниҳод дар таълимоти И.П. Павлов дар бораи функсияи сигналии нимкураи калон, дар бораи ҳамкории системаҳои сигналии якум ва дуюм дар асаби олӣ, фаъолияти инсон шарҳ дода шудааст.
И. П. Павлов Ва шогирдонаш гипнозро дар озмоишҳои ҳайвонот ва мушоҳидаҳои одамон дар клиника бодиққат омӯхта, асосҳои илмии падидаҳои гипнозро пешниҳод карданд, ки ба фаҳмиши умумиқабулшудаи субъективӣ-психологии ҳолатҳои гипнозӣ зарбаи қатъӣ заданд. Асоси назариявии ин аллакай бо таълимоти И.М. Сеченов дар бораи боздошти марказии мағзи сар аз қисмҳои поении системаи асаб омода карда шудааст. Дар асоси ҳолати гипнозӣ, мувофиқи таълимоти И. П. Павлов, раванди боздоштан, ки дар шакли хоби қисман коркӣ, ки бо паҳншавии нобаробар ва нобаробар дар сатҳи қабати нимкураи калони мағзи сар ба вуҷуд меояд, ҷойгир аст. Ин маҳдудияти фазоии иррадиатсия ва шиддати раванди боздоштан фарқи асосии хоби гипнозӣ аз хоби табиӣ, муқаррарӣ мебошад, ки дар он боздоштан тамоми қабати мағзи сарро фаро мегирад (ба ташаккулебии зериқабати поенӣ низ поен меравад). Дар ин боздошти қисман одатан очаҳои алоҳидаи сут-бедоршавӣ нуқтаҳои посбонӣ, тавре Ки Павлов онҳоро меномид, нигоҳ дошта мешаванд, ки имконияти алоқаи байни гипнозшаванда ва гипнозкунандаро таъмин мекунанд. Ҳамин тариқ, шахсе, ки дар ҳолати гипноз қарор дорад, гӯе аз ҳама ангезаҳои беруна муҳофизат карда шудааст, пешниҳоди шифоҳиро қабул мекунад. И.П. Павлов маънои бузурги калимаро ҳамчун омили шартӣ, ки барои инсон хос аст, ҷудо кард. Вай қайд кард, ки калимаи гипнотизер аз як тараф/ дар мағзи сар тормози рехташударо ба вуҷуд меорад, аз тарафи дигар хашмгиниро дар қисми муайяни қабати нимкураи мағзи сар мутамарказ мекунад. Ҳамин тариқ, таъсири рақобатии ҳамаи дигар ангезаҳои беруна истисно карда мешавад.
Рушди гипноз раванди динамикӣ, ки аз якчанд марҳила иборат аст, ки бо шиддати гуногун ва чуқурии боздоштан хос аст. Асосӣ аз онҳо: фазаи муодилавӣ, ки новобаста аз қувваи ангезанда ҷавобҳои рефлекторӣ аз рӯи шиддат баробар карда мешаванд; фазаи парадоксалӣ ангезаҳои заиф таъсири қавӣ ва фазаи қавӣ таъсири сустро ба вуҷуд меоранд; фазаи ультрапарадоксалӣ, ки дар он тағиребии вокунишҳои рефлекторӣ ба амал меояд таъсири мусбат аз ҷониби ангезаи манфии тормозӣ ба вуҷуд меояд, дар ҳоле ки таъсири тормозӣ аз ҷониби ангезаи мусбат ба вуҷуд меояд. Ҳолати гипноз метавонад зери таъсири омилҳои мухталифе, ки ба системаи асаб таъсир мерасонанд, ба амал ояд. Гипноз ҳам аз таъсири ногаҳонии ангезандаи аз ҳад зиеди қувваи беруна ва ҳам аз таъсири ангезаҳои хеле заиф ва якранги шунавоӣ, биноӣ ва тактилӣ ба вуҷуд меояд. Аксар вақт ҳолати тормозӣ маҳз бо таъсири чунин ангезаҳои заиф ва якранг инкишоф меебад. Ҳодисаҳои гипнозро дар инсон инчунин бо пешниҳоди калимавии тасаввуроте, ки ҳолати хоболудро ба ед меорад, ба вуҷуд овардан мумкин аст. Аз рӯи зуҳуроти беруна дар гипноз се марҳиларо ҷудо кардан мумкин аст: якум хоболудӣ( инсон ба оромӣ ниез дорад ,вазнинии ғайриоддии бадан, кушодани чашмонаш душвор аст); дуюм гипотаксия (хоби сабук), ки дар он каталепсияи шадид (ҳолати чандирии муми, вақте ки ба аъзои бадан ҳар гуна мавқеъ додан мумкин аст) қайд карда мешавад, инсон қобилияти хотираи таҷрибаҳоро аз даст намедиҳад ва пешниҳоди дар ин ҳолат ба амал омада амали худро дар ҳолати постгипнотикӣ низ ошкор мекунад; марҳилаи сеюм сомнамбулизм е гипнози амиқ аст, ки дар он гипнозшаванда аз ягон таассуроти рақобатпазир пурра муҳофизат карда мешавад ва танҳо бо гипнозер тамос мегирад; дар ин ҳолат, пас аз бедор шудан, шахс одатан ҳеҷ чизеро дар хотир надорад, ки ҳангоми хоби гипнозӣ бо ӯ рӯй дода буд. Дар марҳилаҳои аввали гипноз, вақте ки дар инсон ва ҳайвон танҳо чунин ҳолати хоб ошкор карда мешавад, ташаккул ва мустаҳкам кардани алоқаҳои шартии нав имконпазир аст; дар марҳилаҳои амиқи гипноз равандҳои муқаррар ва алалхусус мустаҳкам кардани алоқаҳои шартии нав хеле душвор мебошанд. Ҳамаи ин ҳодисаҳо, ки аз ҷониби фаъолияти олии асаб дар марҳилаҳои гипнозӣ ошкор карда мешаванд, бо паст шудани ҳаяҷонбахшии ҳуҷайраҳои асаби қабати нимкураи калони мағзи сар алоқаманданд И.П. Павлов изҳор дошт, ки мо дар гипноз ва дар қабати мағзи сар оҳанги мусбати пастшуда дар натиҷаи алоқаи тормози радиатсионӣ дорем. Дар ҳолати гипнози амиқ, дар марҳилаи ба истилоҳ сомнамбулизм, барои татбиқи пешниҳод шароити беҳтарин фароҳам оварда мешавад. Дар ин марҳила шумо метавонед ба беҷунбии комили инсон ноил шавед, шумо метавонед ба аъзоени худ ҳар гуна мавқеи ғайриоддӣ, мавқеъҳои гуногуни аҷиберо диҳед, ки гипнозшуда муддати тӯлонӣ бе зуҳуроти хастагӣ (ҳолати каталепсия ва кататония) нигоҳ медорад. Дар ҳолати фазаи сомнамбуликӣ баъзан тағйироти амиқи рафтори инсон ба вуҷуд омада метавонад, ки дар имконияти ворид кардани галлюцинасияҳо ва дигар тағйироти тасаввурот, инчунин амалҳо ва амалҳое, ки ба синну соли пештара, ҳатто ба кӯдакон мувофиқанд, зоҳир мешавад. Инчунин муайян карда шудааст, ки ба гипнозшуда таҷрибаҳои гуногун ворид кардан мумкин аст, ки боиси тағйиребии ҳолати функсионалии баъзе системаҳои узв-низм мешаванд, масалан, тақвият е суст кардани фаъолияти дил, тағйир додани функсияҳои моторӣ ва секретории роҳи меъда ва рӯда, баланд е паст кардани миқдори шакар, липоидҳо ва хлоридҳо дар хун ва ғайра.Ҳодисаҳои сомнамбулизм бо нобаробарии паҳншавии боздоштани қабати нимкураи калони мағзи сар вобаста аст. Дар ин ҳолат, фарқияти функсионалии байни минтақаҳои равандҳои хашмгинкунанда ва тормозӣ ба тавре ташаккул меебад, ки баъзе ташаккулҳои мағзи сар пурра бо тормоз фаро гирифта шудаанд, баъзеи дигар танҳо қисман боздошта шудаанд ва баъзеи дигар аз он комилан озод ва дар ҳолати бедорӣ қарор доранд. Ҳама падидаҳои аксаран таъсирбахши гипнози инсон натиҷаи ин е он тақсимоти нимкураҳои калон ба қисмҳои хоболуд ва бедоршуда мебошад. Гипноз дар шакли махсусан шадид метавонад бевосита ба хоб гузарад. Заифшавии ҳолати хоб ва гузариш аз хоб ба бедорӣ низ бо фазаҳои миенаи гипнотикии мувофиқ ба таври мавҷӣ сурат мегирад. Ҳодисаҳои гипнотикӣ, махсусан дар шахсони гирифтори истерия, ки И.П. Павлов онҳоро ҳамеша дар марҳилаҳои гуногуни ҳолати гипнотикӣ меҳисобид, ба таври возеҳ мушоҳида карда мешаванд. Аммо, бо назардошти афзоиши назарраси беморони истерикӣ, муайян кардани гипноз бо истерия нодуруст аст, тавре Ки Ж.Шарко ва пайравонаш, ки гипнозро истерияи сунъӣ меҳисобиданд. Дар мақсадҳои табобатӣ инчунин усули пешниҳод кардани бедорӣ, ки аз Ҷониби В.М. Бехтерев, Ю. В. Каннябих ва ғайра таҳия шудааст, бомуваффақият истифода мешавад. Омӯзиши ҳолати функсионалии қабати нимкураи калони мағзи сар ҳангоми гипноз И. П. Павловро ба эътирофи нақши биологии боздоштани гипнозӣ оварда расонд Ва имконият дод, ки гипноз яке аз рефлексҳои худмуҳофизаткунанда бошад, ки аслан барои системаи асаб физиологӣ муҳофизаткунанда аст тадбир.
