Лена Баянова - Пока крутится веретенышко

Аже – любимая бабушка, добрая и строгая, в белоснежном кимешеке, неторопливо поправила корпе – яркие стеганые одеяла, села, удобно подперев прямую спину подушками и взяла в руки ұршық – старинное веретено. Внучата уже давно ждали, когда же ажека возьмется за свою пряжу. Они сидели тихо и только глазенки выдавали нетерпение: все ждали этого момента, когда бабушка крутанет своей рукой веретено, натянется тонкая нить пряжи и польется мерно и негромко ажекин рассказ. Тихо садится за горизонт солнце, а в юрту приходят чудесные, удивительные бабушкины сказки.

Крутится веретено, прядется нить, соединяя прошлое и настоящее, подтягивают загорелые узловатые пальцы легонько ниточку, чтоб не порвать пряжу, неизвестное будущее. Ложатся оборот за оборотом в плотный клубок новые истории. Легенды ли, сказки ли, и очень может быть быль давняя. Тшш. Слушаем.

Ақ кимешекке оранған, жүзі мейірімге толы келісті Әже қолдан сырылған түрлі-түсті құрақ көрпені ақырын ғана түзетіп қойып, бір шетіне жайғасты. Тік арқасына жастықты жайлап тіреді де, қолына ескі ұршығын алды. Немерелері әлдеқашан әжелерінің ұршықты қолына алуын тағатсыздана күтіп отырған болатын. Олар сүттей тына қалды, тек жылтылдаған көздері ғана сабырсыздықтарын байқатып қойды: бәрі жиналып, әженің нәзік қолымен ұршықты иіргенін, жіңішке жіптің сымдай тартылғанын, онымен бірге ақырын және бірқалыпты ертегінің төгілгенін асыға күтіп отыр. Күн маужырап ұясына қонып барады, ал киіз үйдің іші әженің ертегілерімен ғажайыпқа тола түседі.

Ұршық зырылдап жатыр, өткен мен болашақты жалғастырып, жіп иіріле бастады, күнге қарайған сүйір саусақтар иірімжіпті – белгісіз болашақты үзіп алмау үшін еппен тартып қояды. Ұршық айналған сайын жаңа тарих бірінің үстіне бірі жинала береді. Аңыз ба, ертегі ме, әйтеуір өте ертеде… Түшшш. Тыңдаймыз.

В стародавние времена жили на нашей земле великаны. Помнили они жизнь нам совсем неведомую, допотопную и, видно, сюда попали как раз с большой водой, на огромном корабле. А степь тогда была дном морским. Ушла вода. Уходили великаны. Немного их осталось в то время. А в степи появились новые люди: и меньше, и слабее прежних, но веселые, жизнерадостные и плодовитые.

Не по нраву великим людям такое соседство оказалось. Мол, что за мелочь суетливая, шумит, топочет, костры жжет, под ногами путается? Но был среди рослых людей один, Кажи, который на новых жильцов не сердился, а напротив, всячески им помогал. Как к детям к ним относился. Где-то жалел, а где-то подсказывал как еду найти и приготовить, где лучше скот пасти. А вечером ложился рядом с ними у костра и слушал их красивые, грустные и веселые песни. Удивлялся: как так, жизнь не легка, а с хорошей песней вся усталость уходит?

Да только решили великаны одним махом смести народишко, как крошки со стола смахнуть. Раздвинули они немного горные кряжи, выпустили оттуда свирепые холодные ветры, а сами за горы ушли. Полетела непогода в степь. Раскидала нехитрый скарб, опрокинула повозки, скот домашний разметала. Не выжить степнякам!

– Пощадите людей, братья! – просил Кажи. Но не хотели его слушать великаны.

Присел тогда на корточки Кажи-великан посреди вьюжной степи, развел руки в стороны, раскинул накидку-плащ из плотной катаной овечьей шерсти и накрыл этим покровом замерзающих людей. Да так и застыл. Злилась вьюга, бушевала, столкнуть его пытался свирепый буран, да не вышло. Спас великан людей от неминуемой гибели. Отогрелись они под куполом плотного плаща, выжили.

Много дней бушевала непогода. Прошла. Откинул старший из людей край плаща – солнце светит, небо ясное. Вышли люди на простор, обернулись, а великан исчез. Только стоит посреди степи шатер из кошмы, крепко стоит. Стал он для кочевников настоящим домом – журт.

И по сей день с казахами их дом – юрта. Основа ее – үйдің сүйегі – скелет, костяк юрты, гнезда обруча дымового отверстия юрты, куда вставляются купольные рейки, – уық көз – глаза, арқасы – спина; боковые решетки – жамбас – тазовые кости. Место сгиба купольных реек уық называется уықтың иігі (иіні) – плечо; основание уық-қары – предплечье. А кереге, раздвижная решетка юрты делится на керегенің басы – голова; керегенің құлағы – ухо; керегенің қасы – бровь; керегенің көзі – глаза; керегенің қанаты – крылья; и керегенің аяғы – ноги кереге. Как живому существу даны названия частей юрты. Казахская юрта называется кииз уй – дом из кошмы. Он и по сей день спасает кочевников от жары и от холода.

А ночью светят сквозь шанырак – отверстие в куполе юрты, яркие звезды, это откуда-то издалека наш великан подмигивает, мол, живите- радуйтесь, меня не забывайте.

Бағзы заманда жер бетінде дәулер өмір сүрген деседі. Олар бізге мүлде беймәлім, жер бетін топан су басқанға дейін өмір сүрген, мүмкін, ғаламшарымызға сол үлкен сумен, орасан зор кемелермен келген шығар? Ал ол уақытта кең даламыз теңіздің түбі болатын. Су кетті, сумен бірге алыптар да жойылды. Тек бірен-сарандары ғана қалып қойды. Ал қырда жаңа адамдар пайда болды: алыптарға қарағанда әрі кіші, әрі әлсіз, алайда көңілді және өсімтал.

Алыптардың көбі мұндай көршілерін қабылдағысы келмеді. Кіп-кішкентай болып, шуылдап, тарсылдатып, от жағып, аяққа орала беретіндерін жақтыртпады. Дегенмен, олардың арасындағы Қажы есімді дәу жаңа көршілеріне мейіріммен қарап, тіпті, қолынан келгенше қолғабыс етті. Олардың балаларын да жақсы көрді. Кей жерде аяушылық танытса, кей тұста қоректі қайдан табуға болатынын, малды қайда бағу керектігін айтып отырды. Ал кешке қарай кішкентай адамдардың қасына, от маңына жайғасып, әдемі, мұңлы және көңілді әндерін тыңдады. Осындайда ол «өмір сүру оңай емес, алайда жақсы ән тыңдасаң, шаршағаның сол сәтте басылады» деп таңқалатын.