Уралов А. С. Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институтининг «Архитектуравий лойиҳалаш"кафедраси профессори, архитектура фанлари доктори
Сетмаматов М. Б. Урганч Давлат университетининг «Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди
Байджанов Ибадулла Самандарович
Самандаров Мухаммад Ибадуллаевич
Архитектуравий лойиҳалашнинг
ижтимоий асослари
(Ўқув қўлланма)
Аннотация
Ушбу ўқув қўлланмада архитектуравий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари тўғрисида умумий маълумотлар, ижтимоий структуралар ва жараёнлар, уларнинг шаҳарсозлик ечимлари таъсири очиб берилган, шаҳарсозлик объектларини – юқори босқичдаги шаҳарсозлик тизимлари, шаҳар ва қишлоқ жойлари, уларнинг элементларини лойихалашнинг ижтимоий асослари, меъморий биноларни лойиҳалашнинг ижтимоий асослари тўғрисида тушунча берилган. Бу жараёнлар иллюстрациялар ва схемалар билан ифодаланган. Қўлланма бакалавр ва магистратурада таҳсил олаётган талабалар учун фойдалидур.
Бино ва иншоотларни лойиҳалаш одамнинг яқин атрофини – яшаш ва ишлаб чиқариш муҳитини, кундалик, меҳнат ва ижтимоий -маданий фаолият маконини ташкил қилишга қаратилган. Aрхитектуравий лойиҳалаш дастурларини ишлаб чиқиш учун асос – бу ижтимоий тадқиқотлар, демография, экономика, тўғри социология, ижтимоий география маълумотларини умумлаштириш.«Aрхитектуравий лойиҳалаш ижтимоий асослари» архитектура ва шаҳарсозлик соҳасидаги ижтимоий тадқиқотларнинг мазмуни ва методологиясини ўрганади.
Ўқув қўлланмада архитектуравий лойиҳалаш бўйича замонавий ижтимоий билимларнинг ўзаро боғлиқлиги тўғрисида умумий маълумотлар берилган, шаҳарсозлик объектлари, бинолар ва иншоотларни лойиҳалашнинг ижтимоий олд шартлари тавсифланган, архитектура ва шаҳарсозлик соҳасидаги амалий ижтимоий тадқиқотларнинг методологик масалалари кўриб чиқилган. Шу билан бирга, шаҳар қурилишига бағишланган бобларда лойиҳалаштирилган объектларнинг хусусиятига мувофиқ дизайн, иқтисодий, ижтимоий-географик, экологик, умумий демографик муаммоларга катта эътибор қаратилади.
Биноларни лойиҳалашни кўриб чиқиладиган бобларда – инсоннинг эҳтиёжлари ва турмуш тарзининг хусусиятлари, ижтимоий психология, ижтимоий -демографик тузилиш масалалари. Aрхитектуравий лойиҳалашнинг замонавий ижтимоий асослари. Архитектура назарияси ва шаҳарсозлигининг ягона цикли. Шу билан бирга, ўқув материали фан билан чамбарчас боғлиқ: турар жой, жамоат ва ишлаб чиқариш биноларининг меъморий дизайни, шаҳарсозлик. Ўқув қўлланманинг мақсади – талабаларни архитектура ва шаҳарсозлик ўртасидаги ижтимоий ҳодисалар билан боғлиқлик асослари, бу соҳадаги амалий ижтимоий тадқиқотларнинг мазмуни ва усуллари билан таништириш. Курснинг меъморий ва лойиҳалаш ечимлари асосларини ишлаб чиқишга йўналтирилиши, асосан, архитектура ва шаҳарсозлик фаолиятининг турли соҳаларига хос бўлган ижтимоий дастурлар – дизайн топшириқларини ишлаб чиқишга бўлган эътиборни аниқлайди. Шу билан бирга, архитектура ва шаҳарсозлик назариясида ижтимоий тадқиқотларнинг ўрни аниқланади.
Ўқув қўлланманинг тақдимоти меъморий дизайннинг ижтимоий жиҳатларини ҳар томонлама ёритиш вазифаларига мос келади. I бўлим меъморий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари меъморчиликда ижтимоий билимларнинг умумий тенгликларини тавсифлайди. II бўлимда шаҳарсозлик асослари кўриб чиқилган. III бўлимда эса меъморий биноларни лойиҳалашнинг ижтимоий асослари ёритилган. Aрхитектура ва шаҳарсозлик жамият ҳаётининг моддий ва фазовий муҳитини тартибга солишга, одамларнинг яшаш майдонини мақсадли тартибга солишга қаратилган. Бу ишлаб чиқаришни ривожлантириш, аҳолининг турмуш даражасини ошириш, маданиятни ривожлантириш, илмий тадқиқотлардан оқилона фойдаланиш ва табиий ресурсларни муҳофаза қилиш талабларини акс эттирувчи кенг кўламли муаммоларни ҳал қилиш билан боғлиқ.
Aрхитектура ва шаҳарсозлик объектлари – бинолар ва иншоотлар, шаҳар ва аҳоли пунктлари улардаги турли хил ҳаётий жараёнларни амалга ошириш учун мўлжалланган моддий тузилмалардир. Улар бу жараёнларнинг самарадорлигидан мақсадларини англайдилар. Бу меъморий ва шаҳарсозлик фаолиятининг ижтимоий аҳамиятини аниқлайди, бу ижтимоий ишлаб чиқаришнинг барча жиҳатлари ва таркибий қисмларига таъсир қилади. Aтроф -муҳитни шакллантириш ижтимоий жараёнлар, архитектура ва шаҳарсозлик бу ижтимоий бошқарувнинг муҳим бўлими – унинг фазовий ташкил этиш нуқтаи назаридан жамиятга мақсадли таъсири. Бу таъсир ижтимоий жараёнларни ҳудудий-фазовий ташкил этишнинг барча даражаларида амалга оширилади: турар-жой камералари ва ишлаб чиқариш биноларидан тортиб, минтақавий ва миллий миқёсдаги улкан ҳудудий-шаҳар тизимларига қадар. Ижтимоий ҳаёт соҳалари: ишлаб чиқариш ва истеъмол, алмашинув ва тарқатиш.
Шу билан бирга, биз мақсадли тартибга солиш ва ҳудудлар ҳақида гапираяпмиз – бу жамоат функцияларининг турлича бўлинишининг ўсиши, ҳудудий ўзаро боғлиқликларнинг ўрнатилиши, бино мажмуаларида турли мақсадли жойлар ва ҳудудларнинг ўзаро жойлашиши ҳисоб -китоб тизими. Aрхитектура ва шаҳарсозлик ҳаёт жараёнларини ва тегишли дизайн дастурларини буюртма қилиш маконининг мақсадларини белгилаб, бу жараёнларни ташкил этиш, уларнинг техник жиҳозланиши ва ресурслар билан таъминлашнинг умумий эҳтиёжларини акс эттиради.
Шу билан бирга, дизайн дастурлари жамиятнинг дунёқараши ва қадриятлар йўналишини, ижтимоий ва психологик меъёрларни, турли аҳоли гуруҳлари ва шахсларнинг муносабатларини, уларнинг шаҳар муҳитидаги ҳатти -ҳаракатларини акс эттиради. Ҳамма меъморий ечимларни қабул қилиш учун кўп томонлама кенг қамровли асослаш зарурлигини аниқлайди. Шу билан бирга, бу меъморчилик ва шаҳарсозлик тарихи халқларнинг моддий ва маънавий маданияти тажрибасининг акси эканлигини, уларнинг биргаликдаги ривожланиш тарихини акс эттиришини аниқлайди.
Жамоат эҳтиёжларини қондириш ҳам, бинолар ва иншоотлар, шаҳар атрофи, жойлашишнинг фазовий шакллари бу эҳтиёжларни амалга ошириш учун моддий асос яратади, ўз навбатида уларни амалга ошириш услубига таъсир қилади. Ва бу маънода биз архитектуранинг ижтимоий бошқарув омили сифатида ижтимоий роли ҳақида гапираяпмиз. Меъмор томонидан яратилган таъсир ҳар хил йўллар билан амалга оширилади. Космоснинг (фазонинг) ўзига хос шакллари ва параметрлари, унинг муҳандислик таъминоти, ҳудуднинг ресурс салоҳияти бинолар ва шаҳарсозлик объектларининг функционал имкониятларига таъсир қилади: улар амалга ошириш мумкин бўлган фаолият турларини, ердан фойдаланишнинг оқилона тузилмаларини, интенсивлик чегараларини аниқлайди.
