– Тпру! – çил-тăвăл шавне хупласа илтĕнчĕ тултан хулăн сасă.
Вăхăчĕ çурçĕрелле те иртсе пыратчĕ-ши ĕнтĕ, пĕрремĕш автансем авăтни илтĕнмерĕ те-ха, карчăкпа мучи пĕр тăн ыйхă çавăрма та ĕлкĕрнĕччĕ ку вăхăта. Пÿрте ир çинчен аванах хутса ăшăтнăччĕ те, каçа сивĕннĕ тата таçта амакран килсе тухнă тăманĕ ăшша самаях хăваласа кăларнă, мăрьере, ав, мĕнлерех улать. Урамран илтĕннĕ сасă таврана та вăратрĕ пулĕ, цытă та хытах вĕрме пуçăнчĕ.
– Путап! Тухса пăх-халĕ, мĕнле эсрелсем çÿреççĕ çак куç-пуç курман тăманра? Вăрă-хурахсем мар-ши? – ыйхине татса кăмака çинчен чĕнчĕ кинеми. Тĕпелти путмар çинче кĕрĕкпе витĕннĕ, çывăракан мучи çав сасса паçăрах илтрĕ те-ха, анчах ыйхă тĕлĕшпе пулĕ тесе хускалмарĕ. Çук иккен, кинеми те, авă, илтнĕ, тепĕр чухне çумĕнче чĕнсессĕн те илтмест. Тата ăшă вырăнтан камăн хускалма кăмăл пултăр?
Ирĕксĕрех вырăн çинчен тăмалла пулчĕ Путапăн. Урисене сивĕ урайнелле тăсса тăрса ларсан, кĕç аттине тупса тăхăнчĕ тĕттĕмрех. Вырăн çумĕнчен ытла айккине вырнаçтармасть вăл ура тăхăнмаллисене. Тухса тĕрĕслес шутпа йăрхаха çакнă пăшала илчĕ алла. Патронĕ-мĕнĕ çук та, пушăллă тухни мар. Путап ватă пулсан та таврари таркăнсем унăн кил таврашне пырса çапăнма шикленерех çÿреççĕ. Мĕскер тесен те, ку тăрăхра вăл пĕрремĕш çурт лартса никĕсленĕ, те тата çавăнпа та çыхланмаççĕ-ши? Хуллен, мĕскертен-тăр такăнас мар тесе тĕттĕмре, Путап алăк енне çул тытрĕ. «Ара, çутă çутас малтан. Кам шуйттанĕ, Турă каçартăр, çылăха кĕнĕшĕн çук çĕртен аса илтернĕшĕн, çÿрет-халĕ унта? Тĕттĕмре çапса пăрахĕç те темĕн курăн», – асне килчĕ мучие. Улпут евĕр пурăнать Путап мучи ку тăрăхра кинемипе, хуллен майĕпен кăштăртатса çÿрет. Çу вăхăтĕнче уй-хирне, вăрманне те çÿрет. Халĕ ак… Унччен те пулмарĕ алăка каллех кумпплеттерме пуçĕнчĕç, тата та хытăрах.
– Уçăр халех! Эпир патша çыннисем, – хулăн сасăпа чĕнчĕ çав этемех.
– Çакăн йышши тăманра мĕнле патша çынни çÿренĕ пултăр, тепĕр тесен, çакнашкал çанталăкра ырă хуçа йыттине те тула кăлармасть, – хуравларĕ мучи, малалла, алăк патнелле, кăштăртатса пынă май.
– Уçăр! – парăнмарĕç çав-çавах килнисем, – атту алăка çĕмĕретпĕр!
Путап каçран юлнă хăйăпа çутатса алăк çăрхахне вĕçертрĕ çеç, пÿрте виççĕн-тăваттăн кĕрсе те тăчĕç. Вăрăм тăлăпсемпе, шап-шар юр кăна хăйсем. Кашнийĕн çурăм хыçне пăшал çакнă. Пĕрин тата хулпуççийĕсем çинче ылтăн пакунсем. «Ара, чăнласа та çар çыннисем пулас», – шикленсе-сехĕрленсе пăхса илчĕ Путап ахвицер çине. Унтан тинех курах кайрĕ: иккĕшĕ виççĕмĕшне хулĕсенчен тытса тăраççĕ ÿкесрен.
Путапăн кинемийĕ хулăн сасăпа шавланине илтсен, сас пама мар, тен, сывлами те пулчĕ-и тата. Пĕр сас та илтĕнмест кăмака çинчен. Шăп та лăп кăна, халĕ çеç Путапа чĕнни те тĕлĕкри евĕр туйăнать.
– Куна тата мĕскер пулнă? Ÿсĕр мар пулĕ-çке? – çамрăк енне пуçĕпе сĕлтсе кăтартрĕ ватă. Хăватлин шăрши çук та, кам пĕлсе çитерейтĕр.
– Чирленĕ вăл. Ссылкăна ăсатма тухма пÿрчĕ пире. Ĕпхÿ леш енне çитмелле, анчах халтан кайрĕ, çитерейместпĕр пулĕ тесе шиклентĕмĕр. Телее, çул тăрăх курах кайрăмăр çуртсене, ун пирки хулара тахăшĕ сăмах вĕçертсе хучĕ. Шанса пĕтменччĕ, тĕрĕсех ав, – ăнлантарчĕ ылтăн пакунли. Ыттисем сăмах та чĕнмерĕç, чешăп тăчĕç. – Шел çамрăка, те тата вилсе кайĕ çул çинче, çавăнпа та ĕнтĕ сирĕн патăра çаврăнтăмăр та.
– Апла-тăк, иртĕр тĕпеле. Ав, путмар çине вырнаçтарăр, – сĕнчĕ Путап хăйĕн вырăнĕ çине кăтартса.
Çамрăка тĕпеле кĕртсе вырнаçтарчĕç. Унăн вăйĕ-халĕ пертте юлман пулас, урисене те хăйне сыхлакансем çеç çĕклесе хучĕç, çийĕнчен кивĕ кĕрĕкпе витрĕç.
– Пурлăхне пĕтĕмпе туртса илнĕ. Ку кĕрĕке те юлташĕсем кăна пачĕç, – хăйсенче айăп çуккине пĕлтерес тесе-ши, чĕнчĕç хайхисем.
– Сывалсан пурăнать, вилсен пире ан ÿпкелĕ, типейлесе пытарăр вара. Хальлĕхе ырă каç пултăр, – çапла калаçкаласа хăнасем урама тухрĕç. Вĕсене ăсатса ярас шухăшпа ватă та тенкĕлтетсе тухрĕ, çынсем хыçлă хупă çуна çине вырнаçрĕç те, малти тилхепене карт! туртса лашана хускатрĕ. Самантран вĕсем çил-тăман авăрĕнче çĕтрĕç. Те тата ыйхă тĕлĕшпе тĕлленнĕ тейĕн-и. Çилĕ пĕр кĕвĕ çав-çавах уларĕ, тапхăр-тапхăр нимĕн те курăнмасть, хушăран кашкăрсем уланă сасса вăрман енчен илсе çитерет. Чуна витерет уланă сасă. Юрать ку çулхине ял таврашне килсе тухмаççĕ. Иртнĕ çулхине аванах тарăхтарнăччĕ вырăнти халăха, те пĕрисен сурăхĕсене пăвса хăвараççĕ, те тепĕрисен качакисене. Йытăсене те тиркесе тăмаççĕ.
Путап мучи хăнăхнă йăлапа хăй çине хĕрес хыврĕ, унтан çаврăнчĕ те алăка уçса пÿрте кĕчĕ. Пÿртрен ăшшă туртса илнĕ пулсан та, тултан кĕрсен аванах ăшă халĕ. Ыйха путнă кинеми вăл çÿренине сисмесĕрех юлчĕ. Хăйă та вăл çÿренĕ майăн сÿнсе ларас патне çитнĕ, унăн кăварланнă пуçĕ мĕльт-мĕльт турĕ те çурт тĕттĕмлĕхе путрĕ. Тĕпелте çамрăк йывăррăн сывлани илтĕнет. Мучи кантăк патĕнчи сак çине выртса шухăша кайрĕ.
Майĕпен шурăмпуç та çуталса килчĕ, тăман лăпланчĕ, çĕр çинче çĕнĕ кун пуçланчĕ. Путап мучи сак çинчен тăрса çамрăк патнелле çывхарчĕ. Мĕнле вырттарса хăварнă çав-çавах выртать вăл. Пит-куçĕ путса кĕнĕ мăнтарăнăн. Тултан вут пуленисене юртан шаккаса илсе кĕчĕ те мучи, кăмакана хутса ячĕ. Çулăм малтан хăюсăррăн тĕкĕнчĕ пуленесене, унтан вăй илсе аванах хыпăнса кайрĕ. Ялкăшса çунаççĕ пуленесем, çийĕнчех пÿртре те ăшă пулса кайнăн пулчĕ.
Те çавăнпа, çамрăк темĕн сас панă пек пулчĕ, ватă тимлĕнрех итлерĕ: ассе до, ассе до. Нимĕн те ăнланмарĕ мучи, ют чĕлхе ют чĕлхе çав. Путап мучи салтакра та пулнă, унтан хулана та пĕрре çеç мар тухса çÿренĕ, ку йышши сăмахсене илтмен. Ерминккесене пĕрре кăна кайман вĕт вăл. Тутар та мар, мăкшă та мар, вĕсен чĕлхисене кăшт та чухлать-çке вăл. Пачах урăх.
Хăмпă карнă чÿречерен çутă кĕме пуçласан ватă тинкеререх пăхрĕ, сăнарĕ. Курчĕ те – хăраса ÿкрĕ, çийĕнчех виçĕ хутчен хĕрес хыврĕ. Ара, çамрăкăн тутисем çинче тĕс те çук, çамки çине тар тапса тухнă. Çавă çеç кĕлеткере чун пурнăçшăн кĕрешнине палăртса тăрать. Ак каллех çамрăк: ассе до, ассе до, тесе чĕнчĕ. Кинеми ыйхăран вăраннăскер:
– Путап, тен, шыв ыйтмасть-ши вăл? – терĕ.
Темле шалти туйăмпа Путап мучи хăй те çавнашкал шутланăччĕ ĕнтĕ, при таткине нÿретрĕ те унпа çамрăкăн тутисене йĕпетрĕ. Пулăшрĕ-ши, çук-ши, çамрăк пĕр кана шăпланчĕ.
…Çавăн пек уйăх ытла иртрĕ. Пылпа сиплев курăкĕсен вăйĕ сая каймарĕ курăнать, çамрăк тăрса ларакан пулчĕ. Ун пирки килсе тĕпчекен пулмарĕ. Манăçрĕç ахăр тата кама кирлĕ çын пулĕ вăл. Куç умĕнчен çухалнă – юранă та. Вăл часах пÿртре унтан-кунтан тытăнса çÿрекен пулчĕ. Путап мучи вара ăна пĕчĕккĕн чăваш сăмахĕсене вĕрентме пуçларĕ. Пурнăç хăй еккипе малалла пычĕ. Лешĕ кăшт ăнкартакан пулсан, мучи тĕпчеме пикенчĕ: кам пулать, хăш таврашран, сахал-и-мĕн ютран килнĕ çынран ыйтса пĕлмеллисем. Петербурх хулинчен тесен тĕлĕнсе кайрĕ Путап мучи, ăçтан-ăçтан хĕл кунĕнче çул тытнă. Мускавĕ ăçта та, Петĕр паша хули унтан та инçетре-çке. Ку пирки илтнисем пур ĕнтĕ.
